Vụ lừa đảo tài chính lớn nhất thế giới do Bernard Madoff thực hiện là một trong những scandal chấn động lịch sử tài chính toàn cầu. Bernard Madoff, từng là biểu tượng uy tín của ngành chứng khoán Mỹ, chủ tịch NASDAQ và thành viên Ủy ban Tư vấn SEC, đã dàn dựng mô hình Ponzi tinh vi, lừa đảo 64.8 tỷ USD từ hàng chục ngàn nạn nhân, bao gồm quỹ đầu tư, ngân hàng, tổ chức từ thiện và cá nhân. Vụ việc, bị phanh phui năm 2008, không chỉ gây thiệt hại tài chính khổng lồ mà còn hủy hoại cuộc sống của nhiều người và chính gia đình Madoff. Bài viết này tóm tắt hành trình lừa đảo kéo dài 40 năm của Madoff, phân tích cách ông xây dựng niềm tin và qua mặt cơ quan quản lý, đồng thời lý giải tại sao một vụ lừa đảo quy mô lớn như vậy có thể tồn tại mà không bị phát hiện.
1. Giới thiệu về Bernard Madoff và vụ lừa đảo tài chính lớn nhất thế giới.
1.1. Tiểu sử và hình ảnh của Bernard Madoff
Ông Bernard Lawrence Madoff (1938–2021) từng là một nhà tài phiệt quyền lực, một biểu tượng trong lĩnh vực tài chính và chứng khoán tại Mỹ, được nhiều người kính trọng. Sinh ra tại quận Queens, New York, trong một gia đình gốc Do Thái di cư từ Đông Âu, Madoff chịu ảnh hưởng từ những khó khăn tài chính của cha, người từng bươn chải qua nhiều nghề để nuôi gia đình. Ám ảnh bởi thất bại của cha, từ thời trẻ, Madoff đã quyết tâm đạt được thành công vang dội. Năm 1960, ông tốt nghiệp Đại học Hofstra và theo học Trường Luật Brooklyn một thời gian ngắn trước khi bỏ ngang.
Cùng năm, ông thành lập công ty Bernard L. Madoff Investment Securities (BMIS) với 5,000 USD tiết kiệm từ công việc làm nhân viên cứu hộ và lắp đặt hệ thống phun nước, cùng 50,000 USD vay từ bố vợ – một chuyên gia kế toán thành đạt. Văn phòng đầu tiên của BMIS được bố vợ tài trợ, ban đầu đặt tại một địa điểm nhỏ, sau đó chuyển đến tòa nhà 110 Wall Street và từ năm 1987 đặt tại Lipstick Building, một trong những tòa nhà hiện đại nhất New York tại 885 3rd Avenue. Với những đóng góp trong ngành tài chính, Madoff được bổ nhiệm làm chủ tịch sàn chứng khoán NASDAQ trong các năm 1990, 1991 và 1993. Ông cũng là thành viên Ủy ban Tư vấn của Ủy ban Giao dịch và Chứng khoán Hoa Kỳ (SEC) và giữ nhiều vị trí trong các hiệp hội uy tín. Trong mắt giới đầu tư và cơ quan quản lý, Madoff là một nhân vật đáng tin cậy, có ảnh hưởng lớn.
1.2. Quy mô và tác động của vụ lừa đảo
Dưới vỏ bọc uy tín, Madoff là tác giả của vụ lừa đảo tài chính lớn nhất thế giới, với tổng giá trị lên đến 64.8 tỷ USD, bị phanh phui vào năm 2008. Đây là vụ lừa đảo có quy mô lớn nhất, gây thiệt hại cho nhiều nạn nhân nhất và tàn khốc nhất tính đến nay. Vụ việc không chỉ cướp đi tài sản của các quỹ đầu tư, ngân hàng, tổ chức từ thiện, doanh nghiệp và nhà đầu tư cá nhân, mà còn hủy hoại cuộc sống của hàng chục ngàn người tại Mỹ và châu Âu.
Tội ác của Madoff cũng phá hủy chính gia đình ông. Con trai trưởng Mark tự sát vào năm 2010, hai năm sau khi ông bị bắt. Con trai thứ Andrew, dù từng chiến thắng ung thư, đã từ bỏ cuộc chiến với bệnh tật và qua đời năm 2014. Bà Ruth Madoff, từ một phu nhân giàu có với cuộc sống xa hoa và các hoạt động từ thiện, trở thành người trắng tay, sống cô lập, bị gia đình xa lánh. Khi Madoff qua đời trong tù năm 2021, không ai trong gia đình muốn nhận tro cốt của ông.
2. Cách thức thực hiện vụ lừa đảo Ponzi của Bernard Madoff
2.1. Hoạt động kinh doanh hợp pháp của Madoff
Công ty BMIS của Madoff hoạt động trong lĩnh vực mua bán, môi giới chứng khoán và làm nhà tạo lập thị trường (Market Maker) cho các cổ phiếu vốn hóa nhỏ trên thị trường OTC (cổ phiếu không niêm yết trên sàn giao dịch chính thức). Vào những năm 1960 và 1970, giao dịch OTC được thực hiện thủ công, tốn nhiều thời gian. Madoff tiên phong trong việc vi tính hóa giao dịch OTC, giúp rút ngắn thời gian và tạo điều kiện thuận lợi cho các giao dịch lớn của quỹ đầu tư.
Ngoài ra, Madoff áp dụng phương thức “Payment for Order Flow (PFOF)”, trả hoa hồng để thu hút dòng lệnh giao dịch, góp phần quan trọng vào sự phát triển của sàn NASDAQ – nơi niêm yết các cổ phiếu công nghệ như Apple, Google, Microsoft, Amazon và Facebook. Nhờ những cải tiến này, Madoff giúp NASDAQ trở thành sàn chứng khoán có lượng giao dịch hàng đầu thế giới trong giai đoạn 1970–1980. Hoạt động kinh doanh hợp pháp của BMIS rất thành công, đặc biệt trong những năm 1980 và 1990. Công ty chiếm thị phần lớn nhất trong giao dịch cổ phiếu NASDAQ và đứng thứ sáu trong giao dịch cổ phiếu thuộc chỉ số S&P 500, tạo dựng uy tín và ảnh hưởng mạnh mẽ cho Madoff trên thị trường tài chính.
2.2. Hoạt động lừa đảo bất hợp pháp
Song song với hoạt động môi giới hợp pháp tại tầng 19 của Lipstick Building, Madoff bí mật điều hành nhánh quản lý tài sản (Asset Management) tại tầng 17 mà không đăng ký với SEC – một hành vi bất hợp pháp. Đây chính là nơi ông thực hiện vụ lừa đảo theo mô hình Ponzi. Madoff nhận tiền từ nhiều nhóm khách hàng, bao gồm quỹ đầu tư, ngân hàng, tổ chức từ thiện, doanh nghiệp, nhà đầu tư lớn, người giàu, người trung lưu và người nghỉ hưu, với lời hứa mang lại lợi nhuận đều đặn. Tuy nhiên, ông không hề đầu tư số tiền này vào chứng khoán. Thay vào đó, ông dùng tiền của nhà đầu tư mới để trả lãi hoặc vốn cho nhà đầu tư cũ, theo kiểu “lấy tiền của Peter trả cho Paul”.
Nhờ uy tín và lượng nhà đầu tư mới liên tục đổ tiền vào, Madoff duy trì được hệ thống lừa đảo trong thời gian dài. Trước khủng hoảng tài chính 2008, quỹ của ông thu hút 19 tỷ USD tiền mặt, tạo ra con số 64.8 tỷ USD khi tính cả lãi giả. Hệ thống này sụp đổ vào cuối năm 2008, khi khủng hoảng tài chính khiến giá chứng khoán lao dốc không phanh. Nhà đầu tư hoảng loạn rút tiền, với tổng cộng 1.5 tỷ USD yêu cầu rút vốn vào cuối tháng 11/2008, trong khi quỹ của Madoff chỉ còn 300 triệu USD. Dù cố xoay sở, Madoff không thể đáp ứng. Ngày 2/12/2008, ông thừa nhận sự sụp đổ của hệ thống lừa đảo. Ông dự định dùng 300 triệu USD còn lại để trả thưởng cuối năm cho người thân, nhân viên thân tín và khách hàng thân thiết. Tuy nhiên, hai con trai, Mark và Andy, kinh ngạc trước kế hoạch này và buộc phải báo cáo cha mình cho cơ quan chức năng sau khi ông tiết lộ sự thật. Vụ lừa đảo chính thức bị phanh phui.
3. Lý do vụ lừa đảo kéo dài 40 năm và không bị phát hiện
3.1. Xây dựng niềm tin và hình ảnh cá nhân
Madoff xây dựng niềm tin bằng cách tạo dựng hình ảnh hoàn hảo của một chuyên gia tài chính tự tay gây dựng sự nghiệp. Là chủ tịch NASDAQ, thành viên SEC và nhà từ thiện tích cực, ông sở hữu cuộc sống xa hoa với căn hộ 7 triệu USD tại Manhattan, bất động sản 11 triệu USD tại Palm Beach, Florida, ngôi nhà 4 triệu USD tại Long Island, cùng một biệt thự tại miền Nam nước Pháp, máy bay và du thuyền riêng. Hình ảnh này khiến ông trở thành biểu tượng đáng tin cậy. Để củng cố niềm tin, Madoff luôn giữ lời hứa về lợi nhuận. Vào năm 1962, khi quỹ đầu tư của ông mất 30,000 USD, thay vì thừa nhận thua lỗ, ông vay tiền từ bố vợ để bù cho khách hàng, tạo ấn tượng rằng ông không bao giờ để nhà đầu tư mất tiền.
Trong khủng hoảng thị trường năm 1987, khi các Market Maker khác từ chối giao dịch, công ty của Madoff vẫn mua lệnh bán của khách, nâng cao uy tín. Madoff cũng làm giả báo cáo giao dịch tinh vi tại tầng 17, cung cấp cho khách hàng các báo cáo lợi nhuận đều đặn dựa trên dữ liệu quá khứ. Những báo cáo này khiến khách hàng tin tưởng tuyệt đối vào khả năng đầu tư của ông. Chiến lược tiếp cận khách hàng của Madoff rất khéo léo. Ông không công khai quảng bá quỹ đầu tư mà tạo cảm giác đầu tư vào quỹ của ông là một “đặc ân”. Ban đầu, ông nhờ bố vợ và công ty kế toán A&B giới thiệu khách hàng. Sau đó, ông hợp tác với các quỹ lớn như Fairfield Greenwich và cá nhân có ảnh hưởng như bà Sonja Kohn để thu hút khách hàng giàu có từ châu Âu.
Hệ thống “truyền miệng” và hiệu ứng “được Madoff nhận tiền là vinh dự” giúp ông thu hút nhiều nhà đầu tư, từ người nghỉ hưu ở Florida đến các nhân vật nổi tiếng như Steven Spielberg, Kevin Bacon, Fred Wilpon và Elie Wiesel. Một số khách hàng lớn như Jeffry Picower, Carl Shapiro, Norman Levy và Stanley Chais được cho là đã đồng lõa, bơm tiền vào quỹ khi gặp rủi ro thanh khoản để duy trì hệ thống và hưởng lợi hàng tỷ USD. Đặc biệt, Jeffry Picower được xem là người hưởng lợi lớn nhất từ vụ lừa đảo. Madoff cam kết lợi nhuận 9–15%/năm – mức đủ hấp dẫn nhưng không quá phi thực tế như các mô hình Ponzi khác (30–100%/năm). Tuy nhiên, việc đảm bảo lợi nhuận đều đặn hàng năm là bất hợp lý theo nguyên tắc đầu tư, nhưng các nhà đầu tư bị “mờ mắt” bởi uy tín của Madoff và lòng tham, dẫn đến việc dồn toàn bộ tài sản vào quỹ của ông mà không đa dạng hóa rủi ro.
3.2. Sự thất bại của cơ quan quản lý và ngân hàng
Ủy ban Giao dịch và Chứng khoán Hoa Kỳ (SEC) nhận được hàng chục đơn tố cáo về hoạt động mờ ám của Madoff nhưng không phát hiện ra lừa đảo qua 8 lần điều tra. Báo cáo giả của Madoff quá hoàn hảo, cùng với “hiệu ứng hào quang” từ uy tín của ông, khiến SEC không phát hiện ông chưa đăng ký kinh doanh quản lý tài sản. SEC cũng không đối chiếu danh sách cổ phiếu trong báo cáo của Madoff với Depository Trust Company – một bước kiểm tra đơn giản có thể lật tẩy vụ lừa đảo.
Sự thất bại của SEC khiến nhà đầu tư càng tin tưởng Madoff. Trong các phiên điều trần, SEC bị Quốc hội Mỹ chỉ trích nặng nề, nhưng chỉ 6 nhân viên bị khiển trách, không ai phải đi tù. Ngân hàng JPMorgan Chase, nơi Madoff mở tài khoản với số dư 3–6 tỷ USD và thực hiện các giao dịch hàng chục đến hàng trăm triệu USD, cũng không báo cáo hoạt động đáng ngờ theo Đạo luật Bảo mật Ngân hàng (BSA) 1970 và quy định chống rửa tiền 2001. Ngân hàng chỉ bị phạt 2 tỷ USD, trong đó 1.7 tỷ USD bồi thường cho nạn nhân, mà không có nhân viên nào bị truy cứu trách nhiệm hình sự.
4. Bộ phim tài liệu Madoff:
The Monster of Wall Street (Netflix, 2022, công chiếu tháng 1/2023, đánh giá 7.3/10 trên IMDb) cung cấp cái nhìn toàn diện về vụ lừa đảo qua kịch bản xuất sắc và phỏng vấn các nhân vật liên quan như nhân viên của Madoff, nạn nhân và nhà báo. Bộ phim nhấn mạnh cách Madoff xây dựng niềm tin, làm giả báo cáo và lợi dụng lòng tham của nhà đầu tư, cũng như sự thất bại của SEC và JPMorgan Chase trong việc ngăn chặn vụ lừa đảo.
Bài viết này đăng trên trang Facebook Lâm Minh Chánh: https://www.facebook.com/LamMinhChanh/posts/5889990064421769
Tác giả: Lâm Minh Chánh
