Tiền pháp định kỹ thuật số do Ngân hàng Trung ương phát hành (Central Bank Digital Currency - CBDC) đang trở thành xu hướng toàn cầu, hứa hẹn thay đổi cách thức vận hành của hệ thống tài chính. Tại Việt Nam, Ngân hàng Nhà nước (NHNN) đã được giao nhiệm vụ nghiên cứu và thử nghiệm CBDC dựa trên công nghệ blockchain, đánh dấu bước đi chiến lược trong hành trình chuyển đổi số nền kinh tế. Bài viết này phân tích các thử nghiệm CBDC của NHNN, những lợi ích tiềm năng, thách thức, và triển vọng của tiền pháp định kỹ thuật số trong định hình tương lai tiền tệ tại Việt Nam, dựa trên các nguồn thông tin mới nhất và các nghiên cứu quốc tế.
1. Tiền pháp định kỹ thuật số CBDC: Khái niệm và vai trò
1.1. CBDC là gì?
CBDC là dạng kỹ thuật số của tiền pháp định, được phát hành và đảm bảo bởi ngân hàng trung ương của một quốc gia. Khác với các loại tiền mã hóa như Bitcoin, CBDC được quản lý tập trung, có giá trị ổn định tương đương tiền giấy và được công nhận là phương tiện thanh toán hợp pháp. CBDC có thể được thiết kế dưới dạng bán lẻ (dành cho người dân) hoặc bán buôn (dành cho giao dịch liên ngân hàng), thường sử dụng công nghệ blockchain hoặc sổ cái phân tán (DLT) để đảm bảo tính minh bạch và bảo mật.
1.2. Vai trò của CBDC
CBDC được kỳ vọng mang lại nhiều lợi ích quan trọng:
1.2.1. Tăng cường hiệu quả thanh toán
• Giảm thời gian và chi phí giao dịch, đặc biệt trong thanh toán xuyên biên giới.
1.2.2. Thúc đẩy tài chính toàn diện
• Cung cấp dịch vụ tài chính cho những người không có tài khoản ngân hàng, đặc biệt ở vùng sâu, vùng xa.
1.2.3. Giảm chi phí vận hành tiền mặt
• Loại bỏ chi phí in ấn, vận chuyển, và lưu trữ tiền giấy, tối ưu hóa nguồn lực kinh tế.
1.2.4. Tăng cường minh bạch
• Công nghệ blockchain cho phép truy vết giao dịch, hỗ trợ ngăn chặn rửa tiền và gian lận tài chính.
2. Thử nghiệm CBDC của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam
2.1. Chính sách và định hướng
Việt Nam bắt đầu chú trọng đến CBDC từ năm 2017 với Quyết định 1255/QĐ-TTg, phê duyệt đề án hoàn thiện khung pháp lý cho tài sản ảo và tiền điện tử. Đến ngày 15/6/2021, Quyết định 942/QĐ-TTg giao NHNN nghiên cứu và thí điểm tiền kỹ thuật số dựa trên blockchain giai đoạn 2021-2023. Dù giai đoạn thí điểm ban đầu đã kết thúc, NHNN vẫn tiếp tục nghiên cứu thận trọng, học hỏi kinh nghiệm quốc tế để đảm bảo triển khai hiệu quả. Theo thông tin năm 2024, NHNN chưa công bố kết quả cụ thể nhưng đang hợp tác với các tổ chức nghiên cứu và fintech để đánh giá tính khả thi. Việt Nam hiện nằm trong nhóm 32 quốc gia thực nghiệm CBDC, cùng Mỹ, EU, Indonesia, và Philippines.
2.2. Các khía cạnh thử nghiệm
Dựa trên định hướng của NHNN và kinh nghiệm quốc tế, các thử nghiệm CBDC tại Việt Nam tập trung vào:
2.2.1. Công nghệ blockchain
• NHNN nghiên cứu áp dụng blockchain để đảm bảo bảo mật và minh bạch, có thể học hỏi từ Bahamas hoặc Trung Quốc.
2.2.2. Thanh toán bán lẻ
• CBDC bán lẻ có thể được thử nghiệm tại các đô thị lớn, nơi thanh toán không tiền mặt như mã QR và ví điện tử đã phổ biến.
2.2.3. Thanh toán xuyên biên giới
• NHNN có thể tham gia các dự án như mBridge (hợp tác giữa Trung Quốc, Hồng Kông, Thái Lan, UAE) để thử nghiệm CBDC trong giao dịch quốc tế.
2.2.4. Tài chính toàn diện
• Với 9,13 triệu tài khoản Mobile Money (72% ở nông thôn) tính đến tháng 6/2024, đây là nền tảng tiềm năng để thử nghiệm CBDC ở vùng sâu, vùng xa.
2.3. Tiến độ và thách thức trong thử nghiệm
Tiến độ triển khai CBDC tại Việt Nam chậm hơn các nước tiên phong như Trung Quốc (e-CNY), Campuchia (Bakong), hay Bahamas (Sand Dollar). Theo TS. Đặng Minh Tuấn, sự chậm trễ xuất phát từ việc cần xây dựng khung pháp lý, hạ tầng công nghệ, và thay đổi thói quen người dân. NHNN đang học hỏi từ Campuchia, nơi dự án Bakong vận hành thành công từ 2020, thúc đẩy tài chính toàn diện.
2.3.1. Bảng so sánh tiến độ CBDC giữa Việt Nam và một số quốc gia
| Quốc gia | Giai đoạn | Thời gian bắt đầu | Trạng thái |
|---|---|---|---|
| Trung Quốc | Triển khai diện rộng | 2014 | Thử nghiệm e-CNY tại nhiều thành phố |
| Campuchia | Hoạt động chính thức | 2018 | Dự án Bakong vận hành từ 2020 |
| Việt Nam | Thực nghiệm | 2021 | Nghiên cứu và thử nghiệm giai đoạn đầu |
| Nhật Bản | Thử nghiệm | 2021 | Thử nghiệm đồng yên kỹ thuật số |
Nguồn: Tổng hợp từ Atlantic Council và thông tin từ NHNN.
3. Lợi ích tiềm năng của CBDC tại Việt Nam
3.1. Thúc đẩy thanh toán không tiền mặt
Năm 2024, Việt Nam ghi nhận 17 tỷ giao dịch không tiền mặt với giá trị 280 triệu tỷ đồng, tăng 120% so với 2023 (Báo Điện tử VTV). CBDC có thể tích hợp với mã QR, ví điện tử, và Mobile Money, tăng hiệu quả và giảm chi phí giao dịch.
3.2. Tăng cường tài chính toàn diện
Với 72% tài khoản Mobile Money ở nông thôn, CBDC có thể mang dịch vụ tài chính đến người chưa có tài khoản ngân hàng, hỗ trợ mục tiêu tài chính toàn diện của NHNN.
3.3. Hỗ trợ kinh tế số
CBDC sẽ thúc đẩy các mô hình như Chợ 4.0 (Chợ Đồng Xa, Hà Nội) và tuyến phố thương mại 4.0 tại Hà Nội, Đà Nẵng, TP.HCM, góp phần xây dựng nền kinh tế số. Việc tích hợp CBDC vào dịch vụ công trực tuyến cũng nâng cao hiệu quả quản lý.
3.4. Giảm chi phí và tăng minh bạch
CBDC giúp giảm chi phí in ấn, vận chuyển tiền mặt. Công nghệ blockchain hỗ trợ truy vết giao dịch, chống rửa tiền và gian lận tài chính, phù hợp với nỗ lực minh bạch hóa kinh tế.
4. Thách thức trong triển khai CBDC tại Việt Nam
4.1. Thói quen sử dụng tiền mặt
Tiền mặt vẫn chiếm ưu thế ở nông thôn, với hơn 90% giao dịch sử dụng tiền mặt (Advertising Vietnam). Thói quen này, đặc biệt ở người lớn tuổi, là rào cản lớn cho CBDC.
4.2. Hạ tầng công nghệ
Hạ tầng công nghệ ở vùng sâu, vùng xa còn hạn chế, với kết nối internet không ổn định và thiếu thiết bị thanh toán. Triển khai blockchain đòi hỏi đầu tư lớn vào cơ sở hạ tầng và nhân lực.
4.3. An ninh mạng
CBDC dễ bị tấn công mạng như lừa đảo hoặc đánh cắp dữ liệu. NHNN cần áp dụng công nghệ bảo mật tiên tiến như sinh trắc học và mã hóa để bảo vệ người dùng.
4.4. Quyền riêng tư
CBDC tập trung có thể cho phép NHNN theo dõi mọi giao dịch, gây lo ngại về quyền riêng tư. Việt Nam cần thiết kế CBDC với cơ chế bảo vệ dữ liệu cá nhân, học hỏi từ Trung Quốc (e-CNY).
4.5. Khung pháp lý
Khung pháp lý cho CBDC vẫn đang xây dựng, đòi hỏi quy định mới về giao dịch kỹ thuật số, chống rửa tiền, và bảo mật dữ liệu.
5. Triển vọng và giải pháp cho CBDC tại Việt Nam
5.1. Triển vọng
5.1.1. Xã hội ít tiền mặt
CBDC có thể đẩy nhanh chuyển đổi sang xã hội ít tiền mặt, đặc biệt ở đô thị nơi thanh toán không tiền mặt đã phổ biến.
5.1.2. Thanh toán xuyên biên giới
Tham gia các dự án như mBridge giúp Việt Nam tích hợp CBDC vào hệ thống thanh toán khu vực, hỗ trợ thương mại và du lịch.
5.1.3. Tiền kỹ thuật số quốc gia
NHNN có thể phát hành CBDC dưới dạng stablecoin, đảm bảo giá trị ổn định và tích hợp dễ dàng với các nền tảng thanh toán.
5.1.4. Tài chính toàn diện
CBDC hỗ trợ nhóm dân cư chưa tiếp cận ngân hàng, đặc biệt qua Mobile Money và mô hình Chợ 4.0.
5.2. Giải pháp
5.2.1. Đẩy mạnh thanh toán không tiền mặt
Tiếp tục các chương trình như “Ngày không tiền mặt” (16/6),鼓励 sử dụng ví điện tử và mã QR.
5.2.2. Đầu tư hạ tầng công nghệ
Mở rộng kết nối internet và triển khai blockchain ở nông thôn, học hỏi từ dự án Bakong của Campuchia.
5.2.3. Tăng cường bảo mật
Áp dụng mã hóa, sinh trắc học, và hợp tác với cơ quan an ninh mạng để xử lý tội phạm công nghệ cao.
5.2.4. Hoàn thiện khung pháp lý
Xây dựng quy định rõ ràng về phát hành, quản lý, và sử dụng CBDC, tham khảo Trung Quốc và Bahamas.
5.2.5. Học hỏi kinh nghiệm quốc tế
Tham khảo mô hình Bakong (Campuchia), e-CNY (Trung Quốc), và tham gia các dự án khu vực như mBridge.
6. Lợi ích của người tiêu dùng khi sử dụng CBDC
6.1. Thanh toán nhanh chóng và an toàn
CBDC cho phép thanh toán nhanh, an toàn, không cần trung gian, tiết kiệm chi phí và thời gian.
6.2. Quản lý tài chính dễ dàng
Người dùng quản lý tài chính qua ví điện tử hoặc ứng dụng di động, tận hưởng ưu đãi từ ngân hàng và fintech.
6.3. Tăng cường tiếp cận tài chính
CBDC hỗ trợ người ở vùng sâu, vùng xa tiếp cận dịch vụ tài chính, thúc đẩy bình đẳng kinh tế.
6.4. Mẹo tận dụng
Tìm hiểu cách sử dụng CBDC an toàn, cập nhật thông tin từ NHNN, và tham gia chương trình khuyến khích thanh toán không tiền mặt.
7. Kết luận
Tiền pháp định kỹ thuật số CBDC là bước ngoặt trong tương lai tiền tệ tại Việt Nam, với tiềm năng thúc đẩy thanh toán không tiền mặt, tài chính toàn diện, và kinh tế số. Các thử nghiệm của NHNN, dù còn ở giai đoạn đầu, là bước đi chiến lược để bắt kịp xu hướng toàn cầu. Tuy nhiên, để triển khai thành công, Việt Nam cần vượt qua thách thức về thói quen sử dụng tiền mặt, hạ tầng công nghệ, và an ninh mạng. Với sự chuẩn bị kỹ lưỡng và học hỏi kinh nghiệm quốc tế, CBDC hứa hẹn định hình một hệ thống tài chính hiện đại, minh bạch, và bao trùm tại Việt Nam.
Tác giả: WikiMoney Team
Nguồn tham khảo
• Advertising Vietnam. (2024). Thói quen sử dụng tiền mặt ở nông thôn. https://advertisingvietnam.com
• Atlantic Council. (2024). Central Bank Digital Currency Tracker. https://www.atlanticcouncil.org/cbdctracker
• Báo Điện tử VTV. (2024). Thống kê thanh toán không dùng tiền mặt 2024. https://vtv.vn
• Báo Nhân Dân. (2024). Chợ 4.0 và tuyến phố thương mại. https://nhandan.vn
• Bnews. (2024). CBDC và kinh tế số. https://bnews.vn
• Future UEH. (2023). Digital Currency Model of Vietnamese Central Bank (CBDC). https://www.ueh.edu.vn/en/news/overview-of-digital-currency-final-part-digital-currency-model-of-vietnamese-central-bank-cbdc
• Hiệp hội Thương mại Điện tử Việt Nam. (2024). Báo cáo thương mại điện tử. https://vecom.vn
• ICT Vietnam. (2024). Công nghệ blockchain và CBDC. https://ictvietnam.vn
• Lexology. (2023). Central Bank Digital Currency (CBDC): Advantages and challenges for policy development in Vietnam. https://www.lexology.com/library/detail.aspx?g=ae2ebfa0-ffb0-4c90-9c7b-0eabf8dbfa23
• Ngân hàng Nhà nước Việt Nam (NHNN). (2024). Báo cáo thanh toán không dùng tiền mặt. https://sbv.gov.vn
• PwC. (2023). Báo cáo chỉ số phát triển: Cuộc đua Tiền kỹ thuật số của Ngân hàng Trung ương (CBDC) - Tiêu điểm: Châu Á. https://www.pwc.com/vn/en/publications/2023/cbdc-race-asia-focus-vn.pdf
• RMIT University. (2023). Bank issued digital tokens could be the future of financial inclusion. https://www.rmit.edu.vn/news/all-news/2023/feb/bank-issued-digital-tokens-could-be-the-future-of-financial-inclusion
• Tạp chí Ngân hàng. (2024). Hoàn thiện pháp lý cho fintech. https://tapchinganhang.gov.vn
• Thị trường Tài chính Tiền tệ. (2024). Mobile Money và tài khoản. https://thitruongtaichinhtiente.vn
• Thời báo Tài chính Việt Nam. (2024). Thanh toán bằng mã QR. https://thoibaotaichinhvietnam.vn
• VnEconomy. (2024). CBDC và triển vọng. https://vneconomy.vn
