Thanh toán không dùng tiền mặt (TTKDTM) tại Việt Nam đang trở thành một xu hướng tất yếu trong bối cảnh chuyển đổi số và sự phát triển của công nghệ tài chính (fintech). Với sự hỗ trợ từ chính sách nhà nước, hạ tầng công nghệ hiện đại, và thay đổi trong thói quen người tiêu dùng, TTKDTM đã ghi nhận những bước tiến vượt bậc, từ ví điện tử, mã QR đến Mobile Money. Bài viết này cung cấp cái nhìn toàn diện về sự phát triển, thách thức, và triển vọng của TTKDTM tại Việt Nam, dựa trên các nguồn dữ liệu đáng tin cậy từ Ngân hàng Nhà nước Việt Nam (NHNN), Báo Nhân Dân, và các báo cáo tài chính.
1. Thực trạng phát triển thanh toán không dùng tiền mặt
TTKDTM tại Việt Nam đang phát triển mạnh mẽ, thể hiện qua các con số ấn tượng và sự đa dạng trong phương thức thanh toán.
1.1. Tăng trưởng ấn tượng
Trong năm 2024, TTKDTM tại Việt Nam đạt những con số kỷ lục. Theo Báo Điện tử VTV, tổng cộng có hơn 17 tỷ giao dịch không dùng tiền mặt, với giá trị khoảng 280 triệu tỷ đồng, tăng 120% về giá trị so với năm 2023. Số lượng tài khoản thanh toán cá nhân cũng tăng mạnh, đạt 200 triệu tài khoản, tăng 50% so với năm trước (Báo Nhân Dân, Báo Điện tử VTV).
1.1.1. Bảng thống kê giao dịch TTKDTM (2024)
| Chỉ số | Số liệu | Tăng trưởng so với 2023 |
|---|---|---|
| Tổng số giao dịch | 17 tỷ giao dịch | - |
| Tổng giá trị giao dịch | 280 triệu tỷ đồng | +120% |
| Số lượng tài khoản thanh toán | 200 triệu tài khoản | +50% |
| Tài khoản mở qua eKYC (2023) | 11,9 triệu tài khoản | - |
Nguồn: Báo Điện tử VTV, Báo Nhân Dân, NHNN.
1.2. Các phương thức thanh toán phổ biến
TTKDTM tại Việt Nam hiện nay bao gồm nhiều phương thức đa dạng, đáp ứng nhu cầu của mọi tầng lớp dân cư:
1.2.1. Thanh toán bằng mã QR
- Phương thức phát triển nhanh nhất, với số lượng giao dịch tăng 892,95% và giá trị giao dịch tăng 1.062,01% so với năm 2023 (Thời báo Tài chính Việt Nam).
- Mã QR được áp dụng rộng rãi tại chợ truyền thống, cửa hàng bán lẻ, và phương tiện công cộng.
1.2.2. Ngân hàng di động và Internet
- Giao dịch qua kênh ngân hàng di động tăng 68,54% về số lượng và 41,12% về giá trị; qua kênh Internet tăng 57,85% về số lượng và 32,43% về giá trị (AppotaPay News).
- Các ứng dụng như Vietcombank, TPBank tích hợp các tính năng hiện đại như Facepay, Voicepay.
1.2.3. Thẻ ngân hàng
- Tính đến năm 2022, có gần 130 triệu thẻ lưu hành, tăng 20% so với năm trước, với thẻ mới tăng 50% (NHNN).
- Giao dịch không tiếp xúc qua thẻ Visa tăng 53% trong năm 2023 (Visa).
1.2.4. Mobile Money
- Đến tháng 6/2024, có 9,13 triệu tài khoản Mobile Money, với 72% từ khu vực nông thôn, miền núi, vùng sâu, vùng xa (Thị trường Tài chính Tiền tệ).
- Mobile Money giúp mở rộng tiếp cận tài chính số.
1.2.5. Ví điện tử
- Các ví như Momo, ZaloPay, Viettel Money được 4/5 người tiêu dùng sử dụng thường xuyên (Visa, 2023), hỗ trợ từ thanh toán hóa đơn đến đầu tư tài chính.
1.3. Ứng dụng trong đời sống
TTKDTM đã được tích hợp vào nhiều khía cạnh của đời sống:
1.3.1. Chợ 4.0
- Chợ Đồng Xa (Hà Nội) là chợ dân sinh thông minh đầu tiên, sử dụng hoàn toàn mã QR cho giao dịch (Báo Nhân Dân). Mô hình này đang được nhân rộng.
1.3.2. Tuyến phố thương mại 4.0
- Các tuyến phố tại Hà Nội, Đà Nẵng, TP.HCM, Lâm Đồng, Khánh Hòa, và Kiên Giang áp dụng TTKDTM, phục vụ du lịch và thương mại (Báo Điện tử VTV).
1.3.3. Dịch vụ công
- Trường học, bệnh viện, bãi trông xe, và cơ quan hành chính đã áp dụng TTKDTM. 71 bộ, ngành và địa phương tích hợp thanh toán số vào Cổng Dịch vụ công Quốc gia (NHNN).
2. Động lực thúc đẩy thanh toán không dùng tiền mặt
Sự phát triển của TTKDTM được thúc đẩy bởi nhiều yếu tố quan trọng.
2.1. Chính sách hỗ trợ từ nhà nước
Chính phủ và NHNN đã ban hành nhiều chính sách quan trọng:
2.1.1. Quyết định 1813/QĐ-TTg (2021)
- Đề án phát triển TTKDTM giai đoạn 2021-2025, đặt mục tiêu 90-100% cơ sở giáo dục và y tế tại đô thị chấp nhận TTKDTM.
2.1.2. Nghị định 52/2024/NĐ-CP
- Hiệu lực từ 1/7/2024, quy định về thẻ tín dụng, ví điện tử, và an ninh mạng (NHNN).
2.1.3. Chương trình “Ngày không tiền mặt”
- Tổ chức vào ngày 16/6 hàng năm, khuyến khích sử dụng các phương thức thanh toán số an toàn (Bảo hiểm Tiền gửi Việt Nam).
2.1.4. Hành lang pháp lý
- Năm 2024, NHNN hoàn thiện các quy định về hoạt động ngân hàng và thanh toán, hỗ trợ các tổ chức fintech phát triển sản phẩm mới (Tạp chí Ngân hàng).
2.2. Công nghệ và chuyển đổi số
- Công nghệ tài chính hiện đại, bao gồm trí tuệ nhân tạo (AI), blockchain, và mã hóa bảo mật, đã tạo nền tảng cho TTKDTM.
- Hệ thống chuyển tiền nhanh liên ngân hàng 24/7 và thanh toán bù trừ tự động (ACH) hỗ trợ các giao dịch theo thời gian thực.
- Các công nghệ như nhận diện sinh trắc học (vân tay, khuôn mặt) cũng đang được tích hợp để tăng cường bảo mật.
2.3. Thay đổi hành vi người tiêu dùng
- Đại dịch COVID-19 đã thúc đẩy người dân chuyển sang thanh toán số. Theo Visa (2023), 56% người dùng Việt Nam mang ít tiền mặt hơn, và 89% người trẻ sử dụng thanh toán số.
- Sự bùng nổ của thương mại điện tử (Shopee, Lazada) cũng làm tăng nhu cầu thanh toán trực tuyến.
2.4. Hỗ trợ từ ngân hàng và fintech
- Các ngân hàng và fintech như Momo, ZaloPay cung cấp khuyến mãi, tích điểm, và mã giảm giá để thu hút người dùng.
- Hệ thống máy POS/mPOS tăng lên 400.000 thiết bị (2022), dù vẫn chưa đủ đáp ứng nhu cầu (NHNN).
3. Thách thức trong phát triển thanh toán không dùng tiền mặt
Mặc dù có nhiều tiến bộ, TTKDTM vẫn đối mặt với một số thách thức.
3.1. Thói quen sử dụng tiền mặt
- Tiền mặt vẫn chiếm ưu thế trong các giao dịch nhỏ lẻ và ở khu vực nông thôn, với hơn 90% giao dịch tại nông thôn sử dụng tiền mặt (Advertising Vietnam).
- Người lớn tuổi cũng e ngại về tính an toàn của thanh toán số.
3.2. Hạ tầng công nghệ
- Hạ tầng công nghệ tại vùng sâu, vùng xa còn hạn chế, với kết nối internet không ổn định và thiếu máy POS/mPOS.
- Cả nước chỉ có 400.000 thiết bị POS/mPOS, đáp ứng 30% nhu cầu (NHNN).
3.3. An ninh mạng
- Tội phạm công nghệ cao, như lừa đảo chiếm đoạt thông tin ngân hàng và tấn công DDoS, đang gia tăng, đòi hỏi đầu tư mạnh vào bảo mật.
- Theo NHNN, số vụ lừa đảo trực tuyến tăng 30% trong năm 2023.
3.4. Khoảng cách số
- Người dân ở khu vực nông thôn và người lớn tuổi thiếu kỹ năng sử dụng công nghệ, gây khó khăn trong việc tiếp cận TTKDTM.
4. Triển vọng và giải pháp phát triển
TTKDTM tại Việt Nam có nhiều cơ hội phát triển trong tương lai, nhưng cũng cần các giải pháp cụ thể để vượt qua thách thức.
4.1. Triển vọng
4.1.1. Xã hội ít tiền mặt
- Việt Nam có tiềm năng tiến tới một xã hội ít tiền mặt, đặc biệt ở đô thị, với các phương thức như thanh toán theo thời gian thực (RTP) và thanh toán xuyên biên giới qua mã QR (Thái Lan, Lào, Campuchia).
4.1.2. Tiền kỹ thuật số (CBDC)
- NHNN đang nghiên cứu phát hành tiền kỹ thuật số, thúc đẩy TTKDTM và tăng tính minh bạch.
4.1.3. Thương mại điện tử và du lịch
- Sự phát triển của thương mại điện tử và các tuyến phố thương mại 4.0 sẽ tiếp tục thúc đẩy thanh toán số.
4.2. Giải pháp
4.2.1. Mở rộng hạ tầng
- Đầu tư vào mạng lưới POS/mPOS và kết nối internet tại nông thôn.
4.2.2. Nâng cao nhận thức
- Tăng cường truyền thông, đào tạo, và các chương trình như “Ngày không tiền mặt” để thay đổi thói quen người dân.
4.2.3. Tăng cường bảo mật
- Ứng dụng công nghệ bảo mật tiên tiến và phối hợp với cơ quan an ninh mạng.
4.2.4. Hoàn thiện pháp lý
- Xây dựng khung pháp lý cho tiền kỹ thuật số và thanh toán xuyên biên giới.
4.2.5. Hỗ trợ khu vực nông thôn
- Đẩy mạnh Mobile Money và mô hình Chợ 4.0 để đảm bảo tính bao trùm tài chính.
5. Lợi ích của người tiêu dùng khi theo sát trào lưu thanh toán không tiền mặt
Là người tiêu dùng, việc theo sát trào lưu thanh toán không tiền mặt mang lại nhiều lợi ích thiết thực.
5.1. Tiết kiệm thời gian và an toàn
- Sử dụng ví điện tử, mã QR, hay ngân hàng di động giúp tiết kiệm thời gian, giảm rủi ro mất mát khi mang tiền mặt.
5.2. Quản lý chi tiêu dễ dàng
- Các ứng dụng ghi lại lịch sử giao dịch, giúp bạn theo dõi chi tiêu dễ dàng.
5.3. Khuyến mãi và tích điểm
- Người dùng được hưởng các chương trình khuyến mãi, tích điểm, và hoàn tiền từ ngân hàng hoặc fintech.
5.4. Tích hợp với dịch vụ số
- Hỗ trợ tích hợp với thương mại điện tử, dịch vụ công, và du lịch, mang lại trải nghiệm tiện lợi.
5.5. Mẹo tận dụng
- Tìm hiểu cách sử dụng an toàn, cập nhật các ưu đãi mới, và tham gia các chương trình như “Ngày không tiền mặt” để nắm bắt xu hướng.
6. Kết luận
Thanh toán không dùng tiền mặt tại Việt Nam đã đạt được những thành tựu đáng kể, với sự tăng trưởng vượt bậc của các phương thức như mã QR, ví điện tử, và Mobile Money. Chính sách hỗ trợ, công nghệ hiện đại, và thay đổi trong thói quen người tiêu dùng là những động lực chính. Tuy nhiên, để đạt được một xã hội ít tiền mặt, Việt Nam cần khắc phục các thách thức về hạ tầng, an ninh mạng, và khoảng cách số. Với các giải pháp đồng bộ, TTKDTM sẽ tiếp tục là động lực quan trọng cho nền kinh tế số Việt Nam.
Tác giả: WikiMoney Team
Nguồn tham khảo
- Advertising Vietnam. (n.d.). Thói quen sử dụng tiền mặt ở nông thôn. https://advertisingvietnam.com
- AppotaPay News. (2024). Tăng trưởng giao dịch qua ngân hàng di động và Internet. https://appotapay.com
- Báo Điện tử VTV. (2024). Thống kê TTKDTM 2024. https://vtv.vn
- Báo Nhân Dân. (2024). Chợ 4.0 và tuyến phố thương mại. https://nhandan.vn
- Bảo hiểm Tiền gửi Việt Nam. (2024). Chương trình Ngày không tiền mặt. https://div.gov.vn
- Hiệp hội Thương mại Điện tử Việt Nam. (2023). Báo cáo thương mại điện tử. https://veca.vn
- Ngân hàng Nhà nước Việt Nam (NHNN). (2024). Báo cáo TTKDTM. https://sbv.gov.vn
- Tạp chí Ngân hàng. (2024). Hoàn thiện pháp lý cho fintech. https://tapchinganhang.gov.vn
- Thị trường Tài chính Tiền tệ. (2024). Mobile Money và tài khoản. https://thitruongtaichinhtiente.vn
- Thời báo Tài chính Việt Nam. (2024). Thanh toán bằng mã QR. https://thoibaotaichinhvietnam.vn
- Visa. (2023). Nghiên cứu Thái độ thanh toán của người tiêu dùng. https://visa.com.vn
