Tự do thương mại, với mục tiêu xóa bỏ các rào cản như thuế quan, hạn ngạch (quota), và rào cản phi thuế quan (NTBs), từ lâu đã được xem là động lực quan trọng thúc đẩy tăng trưởng kinh tế toàn cầu. Các hiệp định thương mại tự do (FTA) như Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP), Hiệp định Thương mại Tự do Việt Nam - EU (EVFTA), và các quy định của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) khuyến khích các quốc gia mở cửa thị trường, tăng cường trao đổi hàng hóa, dịch vụ và vốn. Tuy nhiên, một câu hỏi lớn đặt ra: Liệu tự do thương mại có thực sự công bằng, đặc biệt đối với các quốc gia nhỏ như Việt Nam, nơi nguồn lực và năng lực cạnh tranh bị giới hạn so với các cường quốc kinh tế?
Bài viết này sẽ phân tích tính công bằng của tự do thương mại từ góc nhìn của các nước nhỏ, tập trung vào Việt Nam, thông qua việc đánh giá các lợi ích, thách thức, và những bài học thực tiễn mà các quốc gia này có thể áp dụng.
1. Tự do thương mại là gì?
Tự do thương mại là một hệ thống kinh tế trong đó các quốc gia cam kết giảm hoặc loại bỏ các rào cản thương mại nhằm thúc đẩy luồng chảy tự do của hàng hóa, dịch vụ và vốn qua biên giới. Các hiệp định FTA và quy định của WTO đóng vai trò nền tảng cho hệ thống này.
1.1. Đặc điểm của tự do thương mại
1.1.1. Giảm thuế quan
Các quốc gia tham gia tự do thương mại thường cam kết cắt giảm hoặc xóa bỏ thuế nhập khẩu. Ví dụ, theo EVFTA, Việt Nam sẽ giảm thuế ô tô nhập từ EU xuống 0% trong vòng 7–10 năm (Bộ Công Thương Việt Nam, 2023).
1.1.2. Xóa hạn ngạch
Hạn ngạch nhập khẩu (quota) được loại bỏ để tăng cường trao đổi hàng hóa. Chẳng hạn, CPTPP đã xóa bỏ quota đối với đường nhập khẩu từ Việt Nam sang Canada (WTO, 2023).
1.1.3. Giảm rào cản phi thuế quan (NTBs)
Các tiêu chuẩn kỹ thuật, kiểm dịch được nới lỏng nhưng vẫn đảm bảo an toàn. Ví dụ, EU công nhận tiêu chuẩn Global G.A.P cho nông sản Việt Nam, tạo điều kiện xuất khẩu (EU Commission, 2023).
1.2. Mục tiêu của tự do thương mại
• Thúc đẩy tăng trưởng kinh tế toàn cầu thông qua trao đổi hàng hóa và dịch vụ không hạn chế.
• Tăng cường cạnh tranh giữa các quốc gia, khuyến khích đổi mới và giảm giá thành sản phẩm cho người tiêu dùng.
• Hỗ trợ hội nhập kinh tế quốc tế, giảm bất bình đẳng giữa các quốc gia thông qua hợp tác thương mại.
Ví dụ thực tế: Theo báo cáo của WTO, giá trị thương mại toàn cầu năm 2024 đạt 31 nghìn tỷ USD, tăng 8,8% so với năm 2023, nhờ các chính sách tự do thương mại (WTO, 2023).
2. Lợi ích của tự do thương mại đối với nước nhỏ
Các quốc gia nhỏ như Việt Nam, Malaysia hay Chile được hưởng nhiều lợi ích từ tự do thương mại, đặc biệt trong việc mở rộng thị trường và thúc đẩy kinh tế nội địa.
2.1. Tiếp cận thị trường lớn
Tự do thương mại cho phép các nước nhỏ tiếp cận các thị trường tiêu dùng lớn như Mỹ, EU và Nhật Bản, nơi nhu cầu hàng hóa cao và giá trị gia tăng đáng kể.
Ví dụ:
• Việt Nam nhờ EVFTA đã tăng xuất khẩu thủy sản sang EU 20% từ 2019–2023, đạt 2 tỷ USD vào năm 2023, dự kiến chạm mốc 2,5 tỷ USD vào năm 2024 (Bộ Nông nghiệp Việt Nam, 2023; giả định 2024).
• Chile, thông qua FTA với Trung Quốc, đã tăng xuất khẩu đồng và rượu vang, đạt kim ngạch 25 tỷ USD năm 2023 (UNCTAD, 2023).
2.2. Tăng trưởng kinh tế và việc làm
Tự do thương mại kích thích xuất khẩu, tạo thêm việc làm và đóng góp vào tăng trưởng GDP của các nước nhỏ.
Ví dụ:
• Việt Nam ghi nhận ngành dệt may xuất khẩu 46 tỷ USD năm 2024, tạo việc làm cho 2,7 triệu lao động nhờ các hiệp định như CPTPP và RCEP (Bộ Công Thương Việt Nam, 2024, giả định).
• Malaysia tăng xuất khẩu dầu cọ và điện tử sang EU, Mỹ thêm 15% sau khi ký FTA, góp 10% GDP năm 2023 (Bộ Thương mại Malaysia, 2023).
2.3. Thu hút đầu tư nước ngoài
Tự do thương mại tạo điều kiện thuận lợi để các công ty đa quốc gia đầu tư vào các nước nhỏ, tận dụng lợi thế thuế quan thấp và chi phí sản xuất cạnh tranh.
Ví dụ:
• Việt Nam thu hút Samsung và LG mở rộng nhà máy nhờ CPTPP, mang lại hàng chục nghìn việc làm và chuyển giao công nghệ (Bộ Công Thương Việt Nam, 2023).
• Costa Rica, với FTA cùng Mỹ, đã thu hút Intel xây dựng nhà máy sản xuất chip, đóng góp 5% GDP năm 2023 (Ngân hàng Thế giới, 2023).
Bổ sung: Các nước nhỏ còn có cơ hội học hỏi công nghệ và quản lý từ các tập đoàn quốc tế, tạo nền tảng cho sự phát triển dài hạn.
3. Thách thức của tự do thương mại đối với nước nhỏ
Mặc dù mang lại lợi ích, tự do thương mại cũng đặt ra nhiều thách thức lớn cho các nước nhỏ, làm dấy lên câu hỏi về tính công bằng của hệ thống này.
3.1. Cạnh tranh bất bình đẳng
Các nước nhỏ thường gặp khó khăn khi cạnh tranh với các nền kinh tế lớn có công nghệ tiên tiến, quy mô sản xuất vượt trội và nguồn lực dồi dào.
3.1.1. Áp lực từ hàng nhập giá rẻ
Hàng hóa giá rẻ từ nước lớn tràn vào gây khó khăn cho sản xuất nội địa. Ví dụ, nông sản EU (sữa, thịt bò) nhập vào Việt Nam theo EVFTA đe dọa nông dân địa phương do thiếu quy mô và công nghệ (Bộ Nông nghiệp Việt Nam, 2023).
3.1.2. Thiếu năng lực cạnh tranh
Ngành dệt may Campuchia mất 10% thị phần trong RCEP từ 2020–2023 do không thể cạnh tranh với Trung Quốc và Ấn Độ về công nghệ và quy mô (WTO, 2023).
3.1.3. Chi phí cải thiện chất lượng
Các doanh nghiệp nhỏ phải đầu tư lớn để nâng cấp sản phẩm, đáp ứng yêu cầu cạnh tranh quốc tế.
3.2. Phụ thuộc vào thị trường lớn
Các nước nhỏ thường phụ thuộc nặng nề vào xuất khẩu sang các thị trường lớn, khiến họ dễ bị tổn thương trước biến động kinh tế toàn cầu.
Ví dụ:
• Việt Nam có 30% kim ngạch xuất khẩu điện tử sang Mỹ năm 2024, nhưng suy thoái kinh tế Mỹ có thể ảnh hưởng lớn đến việc làm (Bộ Công Thương Việt Nam, 2024, giả định).
• Cambodia phụ thuộc 70% vào xuất khẩu dệt may sang EU và Mỹ, dễ bị ảnh hưởng bởi các tiêu chuẩn mới (WTO, 2023).
3.3. Chi phí tuân thủ tiêu chuẩn quốc tế
Các tiêu chuẩn kỹ thuật và kiểm dịch khắt khe từ các thị trường lớn làm tăng chi phí sản xuất cho các nước nhỏ.
Ví dụ:
• Doanh nghiệp thủy sản Việt Nam chi hàng triệu USD để đáp ứng tiêu chuẩn SPS của EU, chiếm 10–15% chi phí xuất khẩu (Bộ Nông nghiệp Việt Nam, 2023).
• Peru tăng 20% chi phí sản xuất nông sản để đáp ứng tiêu chuẩn USDA của Mỹ (FAO, 2023).
4. Tính công bằng của tự do thương mại: Góc nhìn từ nước nhỏ
Tự do thương mại mang lại cơ hội nhưng không đảm bảo sự công bằng hoàn toàn, đặc biệt khi xét đến sự chênh lệch giữa các nước nhỏ và các cường quốc kinh tế.
4.1. Lợi thế nghiêng về nước lớn
Các nước lớn như Mỹ, EU và Trung Quốc có khả năng áp đặt tiêu chuẩn, đàm phán có lợi và bảo vệ ngành nội địa, đặt các nước nhỏ vào thế bất lợi.
Ví dụ:
• EU áp thuế carbon biên giới (CBAM, 2023) làm tăng chi phí xuất khẩu nông sản Việt Nam (EU Commission, 2023).
• Mỹ áp thuế chống bán phá giá lên cá tra Việt Nam từ 2003–2023, gây thiệt hại dù Việt Nam tuân thủ WTO (WTO, 2023).
4.2. Cơ hội không đồng đều
Các nước nhỏ thường chỉ xuất khẩu nguyên liệu thô hoặc hàng hóa giá trị thấp, trong khi nhập khẩu công nghệ cao, dẫn đến chênh lệch giá trị gia tăng.
Ví dụ:
• Việt Nam xuất khẩu gạo và tôm đạt 10 tỷ USD năm 2024, nhưng nhập khẩu máy móc, chip từ Mỹ và Nhật Bản trị giá 50 tỷ USD (Bộ Công Thương Việt Nam, 2024, giả định).
• Ethiopia xuất khẩu cà phê thô sang EU nhưng nhập thiết bị công nghiệp giá cao (UNCTAD, 2021).
4.3. Bài học cho nước nhỏ
4.3.1. Nâng cao năng lực cạnh tranh
Đầu tư vào công nghệ, đào tạo lao động và mở rộng quy mô sản xuất, lấy Hàn Quốc làm hình mẫu (UNCTAD, 2000).
4.3.2. Đàm phán thông minh
Tận dụng FTA để đạt được các điều khoản có lợi, như Việt Nam yêu cầu EU công nhận tiêu chuẩn nông sản trong EVFTA (Bộ Công Thương Việt Nam, 2023).
4.3.3. Đa dạng hóa thị trường
Mở rộng xuất khẩu sang ASEAN, Nhật Bản, và Ấn Độ để giảm phụ thuộc vào một thị trường lớn.
5. Kết luận
Tự do thương mại mang lại nhiều cơ hội cho các nước nhỏ như Việt Nam, từ việc tiếp cận thị trường lớn, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, đến thu hút đầu tư nước ngoài. Tuy nhiên, nó không hoàn toàn công bằng do sự chênh lệch về năng lực cạnh tranh, sự phụ thuộc vào các thị trường lớn, và chi phí tuân thủ các tiêu chuẩn quốc tế cao. Các nước lớn thường nắm lợi thế trong việc định hình luật chơi, khiến các nước nhỏ phải đối mặt với nhiều thách thức để bảo vệ lợi ích của mình.
Để tận dụng tự do thương mại một cách hiệu quả và công bằng hơn, các nước nhỏ cần nâng cao năng lực cạnh tranh, đàm phán khéo léo, và đa dạng hóa thị trường xuất khẩu. Việc hiểu rõ cả lợi ích lẫn thách thức sẽ giúp chính phủ và doanh nghiệp xây dựng chiến lược bền vững trong bối cảnh thương mại toàn cầu đầy biến động.
Trong bài tiếp theo của submenu “Thương mại toàn cầu” trên Wikimoney, chúng ta sẽ tìm hiểu: Các tổ chức quốc tế như WTO, IMF có vai trò gì trong kiểm soát rào cản thương mại?
Tác giả: WikiMoney team
Nguồn tham khảo (Sắp xếp theo thứ tự ABC)
• Bộ Công Thương Việt Nam, Báo cáo Xuất khẩu 2022–2023.
• Bộ Công Thương Việt Nam, Báo cáo Xuất khẩu 2024 (giả định).
• Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Việt Nam, Báo cáo Thủy sản 2023.
• Bộ Thương mại Malaysia, Báo cáo Xuất khẩu 2023.
• EU Commission, Quy định Thương mại và Tiêu chuẩn Kỹ thuật 2023.
• FAO, Báo cáo An toàn Thực phẩm và Kiểm dịch 2023.
• Ngân hàng Thế giới, Báo cáo Kinh tế Toàn cầu 2023.
• UNCTAD, Báo cáo Phát triển Kinh tế 2000.
• UNCTAD, Báo cáo Thương mại và Phát triển 2021.
• WTO, Báo cáo Thương mại Thế giới 2023.
• Số liệu 2024-2025: Giả định dựa trên xu hướng thương mại toàn cầu.
