Trong bối cảnh nền kinh tế toàn cầu hóa, hàng hóa và dịch vụ ngày càng dễ dàng vượt qua biên giới nhờ các hiệp định thương mại tự do như CPTPP hay EVFTA. Tuy nhiên, các quốc gia không thể hoàn toàn mở cửa mà không có biện pháp kiểm soát. Thuế nhập khẩu – một trong những công cụ lâu đời nhất của chính sách kinh tế – đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ thị trường nội địa, điều chỉnh thương mại và đảm bảo cạnh tranh công bằng. Vậy thuế nhập khẩu là gì? Nó được sử dụng với mục đích nào? Và vai trò của nó trong thương mại toàn cầu ra sao? Bài viết này sẽ phân tích chi tiết để làm sáng tỏ những khía cạnh của công cụ tài chính chiến lược này.
1. Thuế nhập khẩu là gì?
Thuế nhập khẩu là khoản thuế mà chính phủ một quốc gia áp dụng lên hàng hóa nhập từ nước ngoài khi chúng vượt qua biên giới và vào thị trường nội địa. Người nhập khẩu (doanh nghiệp hoặc cá nhân) chịu trách nhiệm nộp thuế này, với mức thuế được tính dựa trên giá trị hoặc số lượng hàng hóa.
1.1. Các hình thức thuế nhập khẩu
1.1.1. Thuế theo giá (ad valorem)
• Định nghĩa: Thuế được tính bằng tỷ lệ phần trăm trên giá trị hàng hóa.
• Ví dụ: Với lô hàng trị giá 100.000 USD và thuế suất 10%, số thuế phải nộp là 10.000 USD.
1.1.2. Thuế tuyệt đối (specific duty)
• Định nghĩa: Thuế được áp theo mức cố định trên mỗi đơn vị hàng hóa (tấn, lít, chiếc…).
• Ví dụ: Thuế 200.000 VND/tấn đường, bất kể giá trị thực tế của đường.
1.1.3. Thuế hỗn hợp
• Định nghĩa: Kết hợp cả thuế theo giá và thuế tuyệt đối.
• Ví dụ minh họa: Nhập 1 tấn đường trị giá 500 USD/tấn vào Việt Nam, với thuế ad valorem 10% (50 USD) và thuế tuyệt đối 200.000 VND/tấn (khoảng 8 USD), tổng thuế là 58 USD/tấn.
1.2. Đặc điểm cơ bản
• Thuế nhập khẩu không chỉ là nguồn thu mà còn là công cụ chiến lược, phản ánh chính sách kinh tế và thương mại của mỗi quốc gia.
• Bổ sung: Tùy thuộc vào cam kết quốc tế (như WTO hay FTA), mức thuế có thể thay đổi theo lộ trình giảm dần.
1.3. Vai trò tài chính ban đầu
• Ban đầu, thuế nhập khẩu chủ yếu nhằm tăng ngân sách, nhưng ngày nay nó mang nhiều ý nghĩa chiến lược hơn, như sẽ được phân tích tiếp theo.
2. Mục đích của thuế nhập khẩu
Thuế nhập khẩu vượt xa chức năng thu tiền đơn thuần, trở thành công cụ đa năng phục vụ các mục tiêu kinh tế, xã hội và chính trị.
2.1. Bảo vệ sản xuất trong nước
2.1.1. Cơ sở lý thuyết
• Alexander Hamilton (1791) trong “Báo cáo về Sản xuất” đã nhấn mạnh rằng thuế nhập khẩu giúp các ngành công nghiệp non trẻ phát triển trước áp lực cạnh tranh quốc tế.
2.1.2. Ứng dụng thực tiễn
• Ấn Độ: Áp thuế 20–30% lên điện thoại và ô tô, thúc đẩy sản xuất nội địa. Năm 2024, hơn 50% iPhone bán tại Ấn Độ được sản xuất trong nước.
• Mỹ: Thuế 25% lên thép và 10% lên nhôm (2018) giúp sản lượng thép nội địa tăng 10% vào năm 2019.
• Việt Nam: Trước 2007, thuế ô tô nhập khẩu 90–100% bảo vệ các liên doanh như VinFast.
2.1.3. Lợi ích và hạn chế
• Lợi ích: Tạo thời gian cho doanh nghiệp nội địa phát triển.
• Hạn chế: Nếu kéo dài, có thể khiến doanh nghiệp ỷ lại vào bảo hộ.
2.2. Tăng nguồn thu ngân sách
2.2.1. Tại các nước đang phát triển
• Haiti: Thuế nhập khẩu chiếm 35% ngân sách (2020).
• Việt Nam: Trước WTO, chiếm 20%; đến 2024, giảm còn 5% do FTA.
2.2.2. Tại các nước phát triển
• Mỹ, EU, Nhật Bản: Thuế nhập khẩu chỉ chiếm dưới 2% ngân sách do hệ thống thuế nội địa mạnh.
2.2.3. Xu hướng thay đổi
• Bổ sung: Các nước đang phát triển dần giảm phụ thuộc vào thuế nhập khẩu nhờ cải cách thuế nội địa.
2.3. Định hướng tiêu dùng và ổn định kinh tế
2.3.1. Định hướng tiêu dùng
• Việt Nam: Thuế 30–50% lên rượu ngoại, thuốc lá để khuyến khích hàng nội địa.
2.3.2. Ổn định kinh tế
• Ấn Độ: Thuế vàng 12,5% (2023) giảm nhập siêu, ổn định đồng rupee.
2.3.3. Tác động xã hội
• Bổ sung: Thuế cao lên hàng xa xỉ còn nhằm giảm bất bình đẳng tiêu dùng.
3. Vai trò của thuế nhập khẩu trong chính sách kinh tế
Thuế nhập khẩu không chỉ là công cụ tài chính mà còn là đòn bẩy chiến lược trong kinh tế và thương mại toàn cầu.
3.1. “Lá chắn” cho doanh nghiệp nội địa
3.1.1. Bảo vệ ngành công nghiệp
• Giúp các ngành mới phát triển công nghệ và năng lực cạnh tranh.
3.1.2. Ví dụ cụ thể
• Việt Nam giảm thuế linh kiện điện tử khi Samsung đầu tư, đẩy kim ngạch xuất khẩu điện tử lên 120 tỷ USD (2024, giả định).
3.1.3. Tác động dài hạn
• Bổ sung: Tạo nền tảng cho các ngành xuất khẩu mạnh như điện tử, ô tô.
3.2. “Vũ khí” trong đàm phán thương mại
3.2.1. Công cụ gây áp lực
• Dùng thuế để mặc cả trong FTA hoặc chống bán phá giá.
3.2.2. Ví dụ thực tế
• EU: Thuế chống bán phá giá lên xe điện Trung Quốc.
• Mỹ-Trung: Thuế 10–25% lên 360 tỷ USD hàng hóa dẫn đến Thỏa thuận Giai đoạn Một (2020).
3.2.3. Hiệu quả và rủi ro
• Bổ sung: Hiệu quả trong ngắn hạn nhưng có thể gây chiến tranh thương mại.
3.3. Ổn định kinh tế vĩ mô
3.3.1. Điều chỉnh cán cân thương mại
• Giảm nhập siêu, bảo vệ ngoại tệ.
3.3.2. Ví dụ minh họa
• Ấn Độ tăng thuế vàng để ổn định tỷ giá.
3.3.3. Tầm quan trọng
• Bổ sung: Đặc biệt cần thiết trong khủng hoảng kinh tế toàn cầu.
4. Thách thức và hạn chế
4.1. Tăng giá hàng hóa
• Làm tăng chi phí tiêu dùng, đặc biệt với hàng không có sản phẩm nội địa thay thế.
4.2. Phản ứng từ đối tác
• Ví dụ: Trung Quốc trả đũa Mỹ bằng thuế nông sản (2018).
4.3. Phụ thuộc vào bảo hộ
• Doanh nghiệp nội địa có thể thiếu động lực đổi mới.
5. Kết luận
Thuế nhập khẩu là công cụ đa năng, vừa bảo vệ sản xuất trong nước, vừa tăng thu ngân sách, định hướng tiêu dùng và hỗ trợ đàm phán thương mại. Tuy nhiên, cần sử dụng linh hoạt để tránh tác động tiêu cực như tăng giá cả hay xung đột thương mại. Trong tương lai, vai trò của thuế nhập khẩu có thể thay đổi khi thương mại tự do tiếp tục mở rộng, đặt ra câu hỏi: Liệu nó sẽ chỉ là công cụ tài chính hay còn là “vũ khí chính trị” của các quốc gia?
Tác giả: WikiMoney team
Nguồn tham khảo
• Bộ Công Thương Việt Nam. (2023). Báo cáo Xuất khẩu 2023.
• Ngân hàng Thế giới. (2005). Báo cáo Kinh tế Việt Nam 2005.
• Ngân hàng Thế giới. (2023). Báo cáo Giảm Nghèo Toàn cầu 2023.
• OECD. (2023). Báo cáo Thuế 2023.
• Reuters. (2020). US-China Trade War.
• UNCTAD. (2021). Báo cáo Thương mại và Phát triển 2021.
• Văn phòng Ngân sách Quốc hội Mỹ. (2023). Báo cáo Ngân sách 2023.
• WTO. (2023). Báo cáo Thương mại Thế giới 2023.
