Trong bối cảnh thương mại toàn cầu hóa, các hiệp định thương mại tự do (FTA) như CPTPP, EVFTA cùng cam kết của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) đã thúc đẩy các quốc gia giảm dần thuế nhập khẩu và hạn ngạch (quota). Tuy nhiên, để bảo vệ sản xuất trong nước, đảm bảo sức khỏe cộng đồng và duy trì lợi thế cạnh tranh, nhiều chính phủ chuyển sang sử dụng rào cản phi thuế quan (Non-Tariff Barriers - NTBs). Đây là những biện pháp không tác động trực tiếp đến giá cả hay số lượng hàng hóa như thuế hoặc quota, nhưng lại ảnh hưởng mạnh mẽ đến khả năng thâm nhập thị trường của sản phẩm nhập khẩu.
Vậy rào cản phi thuế quan là gì? Chúng vận hành như thế nào và tác động ra sao đến thương mại quốc tế? Bài viết này sẽ phân tích chi tiết để làm sáng tỏ vai trò của những công cụ “ẩn mình” nhưng đầy quyền lực trong chính sách thương mại toàn cầu.
1. Rào cản phi thuế quan là gì?
Rào cản phi thuế quan (NTBs) bao gồm các quy định, tiêu chuẩn, thủ tục hoặc chính sách mà hàng hóa nhập khẩu phải tuân thủ để được phép lưu hành trên thị trường nội địa, nhưng không phải là thuế nhập khẩu hay hạn ngạch. Chúng thường liên quan đến các yêu cầu về an toàn, chất lượng, môi trường hoặc thủ tục hành chính.
1.1. Đặc điểm của rào cản phi thuế quan
• Không trực tiếp tác động đến giá hoặc số lượng: Khác với thuế nhập khẩu (làm tăng giá) hay quota (giới hạn số lượng), NTBs đặt ra các điều kiện gián tiếp để kiểm soát hàng hóa nhập khẩu.
• Linh hoạt và khó bị phát hiện: NTBs thường được ngụy trang dưới dạng tiêu chuẩn kỹ thuật hoặc chính sách bảo vệ sức khỏe, môi trường, khiến chúng khó bị phản đối hoặc khiếu kiện tại WTO.
• Phạm vi áp dụng đa dạng: Có thể áp dụng cho từng ngành hàng, sản phẩm cụ thể hoặc nhắm vào các quốc gia xuất khẩu nhất định.
1.2. Lý do NTBs ngày càng phổ biến
• Cam kết giảm thuế: Các hiệp định FTA và WTO buộc các quốc gia cắt giảm thuế quan, khiến NTBs trở thành công cụ thay thế để bảo hộ nền kinh tế nội địa.
• Khó bị phản đối: Vì thường gắn với lý do bảo vệ sức khỏe, môi trường hoặc người tiêu dùng, NTBs ít bị đối tác thương mại khởi kiện.
• Tính chiến lược cao: NTBs cho phép chính phủ kiểm soát thương mại một cách tinh vi, nhắm mục tiêu vào các mặt hàng hoặc quốc gia cụ thể mà không vi phạm cam kết quốc tế.
• Ví dụ: EU áp dụng tiêu chuẩn kiểm dịch nghiêm ngặt với tôm nhập khẩu từ Việt Nam, yêu cầu kiểm tra dư lượng kháng sinh. Dù nhằm bảo vệ sức khỏe người tiêu dùng, biện pháp này cũng hạn chế lượng tôm nhập khẩu, gián tiếp hỗ trợ ngành thủy sản nội địa EU.
2. Các loại rào cản phi thuế quan phổ biến
NTBs tồn tại dưới nhiều hình thức khác nhau, từ tiêu chuẩn kỹ thuật đến thủ tục hành chính phức tạp. Dưới đây là các loại phổ biến kèm ví dụ thực tế.
.jpg?v=1746760314)
2.1. Tiêu chuẩn kỹ thuật (Technical Barriers to Trade - TBT)
TBT yêu cầu hàng hóa nhập khẩu phải đáp ứng các tiêu chuẩn về chất lượng, an toàn, nhãn mác hoặc bao bì để được lưu hành.
Ví dụ:
• EU: Yêu cầu thiết bị điện tử nhập khẩu đạt chứng nhận CE (Conformité Européenne) về an toàn và môi trường, buộc các nhà xuất khẩu Việt Nam đầu tư lớn để đáp ứng (EU Commission, 2023).
• Mỹ: Áp dụng tiêu chuẩn ASTM cho đồ chơi trẻ em, đòi hỏi kiểm tra hóa chất và độ bền, gây khó khăn cho các nhà xuất khẩu từ Trung Quốc.
2.2. Biện pháp kiểm dịch động-thực vật (Sanitary and Phytosanitary Measures - SPS)
SPS là các quy định kiểm tra an toàn thực phẩm và kiểm dịch động-thực vật nhằm ngăn ngừa dịch bệnh hoặc bảo vệ sức khỏe người tiêu dùng.
Ví dụ:
• EU: Kiểm tra dư lượng kháng sinh trong tôm nhập từ Việt Nam, yêu cầu chứng nhận từ phòng thí nghiệm đạt chuẩn ISO 17025. Năm 2023, khoảng 5% lô tôm bị trả lại do không đạt tiêu chuẩn (Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Việt Nam, 2023).
• Nhật Bản: Yêu cầu xoài Việt Nam phải xử lý nhiệt (vapour heat treatment) để diệt côn trùng, làm tăng chi phí xuất khẩu (FAO, 2023).
2.3. Giấy phép nhập khẩu và thủ tục hành chính
Các yêu cầu về giấy phép hoặc thủ tục phê duyệt kéo dài có thể trở thành rào cản đáng kể.
Ví dụ:
• Việt Nam: Yêu cầu giấy phép nhập khẩu cho phế liệu, thịt đông lạnh và thiết bị y tế, với quy trình kiểm tra kéo dài hàng tháng (Bộ Công Thương Việt Nam, 2022).
• Trung Quốc: Áp dụng quy định đăng ký trước cho nhà xuất khẩu thực phẩm, đòi hỏi thông tin chi tiết về chuỗi cung ứng, gây khó khăn cho doanh nghiệp nhỏ.
2.4. Chính sách trợ cấp và ưu đãi nội địa
Chính phủ trợ cấp cho sản xuất trong nước, khiến hàng nhập khẩu khó cạnh tranh về giá.
Ví dụ:
• Mỹ: Trợ giá nông dân trồng bắp và đậu nành (khoảng 20 tỷ USD/năm), làm giảm sức cạnh tranh của nông sản từ Brazil và Argentina (USDA, 2023).
• EU: Trợ cấp ngành sữa nội địa qua Common Agricultural Policy, ảnh hưởng đến sữa bột nhập từ New Zealand.
2.5. Yêu cầu về truy xuất nguồn gốc và dán nhãn
Các quy định về nhãn mác hoặc truy xuất nguồn gốc tạo thêm gánh nặng chi phí cho nhà xuất khẩu.
Ví dụ:
• EU và Mỹ: Yêu cầu thực phẩm nhập khẩu có nhãn truy xuất nguồn gốc rõ ràng (từ nông trại đến bàn ăn), làm tăng chi phí cho các nhà xuất khẩu thủy sản Việt Nam.
• Australia: Quy định dán nhãn “Country of Origin” trên thực phẩm nhập khẩu, gây khó khăn cho các nhà xuất khẩu thiếu hệ thống truy xuất hiện đại.
3. Rào cản phi thuế quan: Tốt hay xấu?
NTBs là công cụ hai mặt, vừa mang lại lợi ích khi được sử dụng đúng mục đích, vừa gây bất lợi nếu bị lạm dụng.
3.1. Lợi ích của NTBs
• Bảo vệ sức khỏe và an toàn: SPS ngăn ngừa dịch bệnh (như cúm gia cầm) và đảm bảo thực phẩm an toàn cho người tiêu dùng.
• Đảm bảo chất lượng sản phẩm: TBT giúp người tiêu dùng tiếp cận hàng hóa chất lượng cao, ví dụ như đồ chơi an toàn hoặc thiết bị điện tử bền vững.
• Bảo vệ môi trường: Các quy định về khí thải hoặc vật liệu tái chế (như của EU) góp phần giảm tác động tiêu cực đến môi trường.
• Ví dụ: Quy định kiểm dịch của EU với tôm Việt Nam không chỉ bảo vệ người tiêu dùng châu Âu mà còn khuyến khích Việt Nam cải thiện quy trình nuôi trồng.
3.2. Hạn chế của NTBs
• Tăng chi phí thương mại: Doanh nghiệp xuất khẩu phải chi thêm cho kiểm nghiệm, chứng nhận hoặc cải tiến sản phẩm. Ví dụ: Chi phí kiểm tra tôm Việt Nam xuất sang EU chiếm 10-15% giá trị lô hàng (Bộ Nông nghiệp Việt Nam, 2023).
• Cản trở cạnh tranh công bằng: NTBs có thể bị lạm dụng để bảo hộ trá hình, ưu ái ngành nội địa. Ví dụ: Mỹ áp tiêu chuẩn môi trường nghiêm ngặt với gỗ công nghiệp Việt Nam nhưng nới lỏng với gỗ nội địa.
• Gây khó khăn cho doanh nghiệp nhỏ: Các doanh nghiệp vừa và nhỏ, đặc biệt từ nước đang phát triển, khó đáp ứng tiêu chuẩn phức tạp của EU, Mỹ hoặc Nhật Bản.
4. Cách doanh nghiệp và quốc gia ứng phó với NTBs
Để vượt qua NTBs, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa doanh nghiệp và chính phủ.
4.1. Đối với doanh nghiệp
4.1.1. Cập nhật tiêu chuẩn quốc tế
Đầu tư vào các chứng nhận như ISO, HACCP hoặc Global G.A.P để đáp ứng yêu cầu của thị trường lớn như EU, Mỹ.
4.1.2. Xây dựng hệ thống truy xuất nguồn gốc
Áp dụng mã số vùng trồng hoặc mã QR để minh bạch hóa chuỗi cung ứng, đáp ứng yêu cầu của các thị trường khắt khe.
4.1.3. Nâng cao năng lực kiểm nghiệm
Hợp tác với các phòng thí nghiệm đạt chuẩn để đảm bảo sản phẩm đáp ứng tiêu chuẩn kiểm dịch.
Ví dụ: Các doanh nghiệp thủy sản Việt Nam như Minh Phú và Vĩnh Hoàn đã chi hàng triệu USD để xây dựng hệ thống truy xuất nguồn gốc, giúp xuất khẩu tôm sang EU thuận lợi hơn (Bộ Nông nghiệp Việt Nam, 2024, giả định).
4.2. Đối với chính phủ
4.2.1. Đàm phán song phương
Thúc đẩy thỏa thuận công nhận lẫn nhau (Mutual Recognition Agreements) để giảm rào cản SPS hoặc TBT.
4.2.2. Hỗ trợ doanh nghiệp
Cung cấp đào tạo và tài trợ để doanh nghiệp nhỏ đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế.
4.2.3. Áp dụng NTBs minh bạch
Đảm bảo quy định nội địa không bị lạm dụng để bảo hộ, tránh vi phạm cam kết WTO.
Ví dụ: Việt Nam đàm phán với Nhật Bản để công nhận quy trình xử lý nhiệt cho xoài, tăng xuất khẩu từ 10.000 tấn (2022) lên 15.000 tấn (2024, giả định).
5. Kết luận
Rào cản phi thuế quan ngày càng đóng vai trò quan trọng trong thương mại toàn cầu, thay thế thuế nhập khẩu và quota trong bối cảnh tự do hóa thương mại. Chúng mang lại lợi ích như bảo vệ sức khỏe, nâng cao chất lượng sản phẩm và hỗ trợ môi trường bền vững, nhưng cũng có thể trở thành công cụ bảo hộ trá hình nếu không được áp dụng minh bạch.
Trong quá trình hội nhập vào các FTA như CPTPP và EVFTA, doanh nghiệp Việt Nam cần chủ động thích nghi với tiêu chuẩn quốc tế, trong khi chính phủ cần sử dụng NTBs một cách công bằng và hiệu quả. Việc hiểu rõ bản chất của NTBs sẽ là chìa khóa giúp Việt Nam cạnh tranh mạnh mẽ hơn trên trường quốc tế.
Trong bài tiếp theo của submenu “Thương mại toàn cầu” trên Wikimoney, chúng ta sẽ tìm hiểu: Thuế nhập khẩu có thực sự tạo việc làm, hay chỉ đẩy giá hàng hóa lên cao?
Tác giả: WikiMoney team
Nguồn tham khảo (Sắp xếp theo thứ tự ABC)
• Bộ Công Thương Việt Nam, Báo cáo Quản lý Nhập khẩu 2022–2023.
• Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Việt Nam, Báo cáo Xuất khẩu Thủy sản 2023.
• EU Commission, Quy định Thương mại và Tiêu chuẩn Kỹ thuật 2023.
• FAO, Báo cáo An toàn Thực phẩm và Kiểm dịch 2023.
• UNCTAD, Báo cáo Thương mại và Phát triển 2021.
• USDA, Báo cáo Trợ cấp Nông nghiệp Mỹ 2023.
• WTO, Báo cáo Thương mại Thế giới 2023.
• Số liệu 2024-2025: Giả định dựa trên xu hướng thương mại toàn cầu.
